مروری بر نحوه شکل‌گیری وزارت اطلاعات/ توصیه امام به ری‌شهری

خبرگزاری مهر؛ گروه سیاست- زینب رجایی: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، دشمنان داخلی و عوامل مزدور درصدد برآمدند تا با انجام عملیات‌های تروریستی و ایجاد شبکه‌های جاسوسی، ملت ایران را از حمایت جمهوری اسلامی مأیوس کنند. در چنین شرایطی جای خالی سازمان اطلاعاتی در ساختار نظام جمهوری اسلامی به شدت احساس می‌شد چرا که بدون شک، «تشکیلات اطلاعات امنیتی» یکی از مهمترین ارکان هر نظام حکومتی به شمار می‌رود.

نهایتاً بعد از پنج سال و نیم فقدان دستگاه اطلاعاتی در کشور، با توجه به ضرورت‌های حاکمیتی و شرایط ویژه سال‌های اوایل دهه شصت، وزارتی برای ساماندهی به حوزه اطلاعات انقلاب اسلامی به همت مرحوم آیت‌الله «محمدی ری‌شهری»، مسئولان وقت و امام خمینی (ره) تشکیل شد.

رأی اعتماد مجلس به ری‌شهری

آغاز فعالیت اطلاعاتی ری‌شهری به روزهای بعد از انفجار نخست‌وزیری و دادستانی کل و همچنین شهادت آیت‌الله قدوسی برمی‌گردد. توطئه‌های مکرر و وقایع خطیری همچون کودتای نقاب، واقعه طبس، فعالیت‌های حزب توده، اوج‌گیری اقدامات تروریستی در سال ۶۰ و نهایتاً انفجار عظیم در میدان امام خمینی موجب شد روند شکل‌گیری این نهاد شتاب بگیرد؛ تا اینکه سرانجام لایحه تأسیس نهاد اطلاعاتی تهیه و به مجلس ارائه شد.

قانون تشکیل وزارت اطلاعات ۲۹ اردیبهشت ماه سال ۶۲ در مجلس به تصویب رسید و به تأیید شورای نگهبان رسید. ری‌شهری درباره علت تشکیل یک «وزارتخانه» برای رسیدگی به امور اطلاعاتی و امنیتی کشور در کتاب خاطرات خود نوشته است: «در تهیه قانون تشکیل وزارت اطلاعات، تجربه سایر کشورها مورد استفاده قرار نگرفت، بلکه از ترس اینکه مبادا تجربه تلخ ساواک رژیم گذشته تکرار شود، جایگاه تشکیلاتی اطلاعات به صورت وزارتخانه طراحی شد تا از یک سو رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر و از سوی دیگر مجلس شورای اسلامی بر آن نظارت و اشراف داشته باشند».

نخست وزیر وقت ابتدا اسماعیل فردوسی‌پور را برای مسئولیت وزارت اطلاعات به مجلس معرفی کرد اما مجلس شورای اسلامی به او رأی اعتماد نداد. ری‌شهری در خاطرات خود نوشته است: «پس از گذشت مدتی از ماجرای عدم رأی اعتماد مجلس به آقای فردوسی پور، نخست‌وزیر، اینجانب را خواست و پیشنهاد کرد مرا برای تصدی وزارت اطلاعات به مجلس معرفی کند. او اشاره کرد که امام خمینی به من (نخست‌وزیر) فرموده‌اند در مورد سایر وزارتخانه‌ها نظری ندارم؛ اما درباره وزارت اطلاعات هر کس را می‌خواهی معرفی کنی، نظر من را اخذ کن و در مورد شما (ری‌شهری) موافقت امام را نیز گرفته‌ام».

وزارتی که کوهی از مسئولیت‌ها داشت

بنابراین با نظر مثبت امام و موافقت آیت‌الله خامنه‌ای به عنوان رئیس‌جمهور وقت، ری‌شهری به عنوان وزیر اطلاعات به مجلس معرفی شد. او در بخشی از اظهارات خود در صحن مجلس برای پاسخ به سوالات نمایندگان و اخذ رأی اعتماد از آنها گفت: «عقیده من در رابطه با وزارت اطلاعات این است که اگر واقعاً به عنوان تکلیف الهی تشخیص داده نشود، قبول کردن و پذیرفتن آن عقلانی نیست… با توجه به مشکلاتی و مسائلی که از آنها خبر دارم بعد از مشورت‌ها خدمت حضرت امام رسیدم و از ایشان تقاضا کردم که نظر خود را بیان بفرمایند. تا هر طور که ایشان نظر بدهند، بنده عمل کنم. ایشان لطف فرمودند و مسائلی گفتند که نمی‌خواهم اینجا مطرح کنم. فقط یک جمله از آن را عرض می‌کنم. امام به من فرمودند که قبول کن! وقتی که شما باشی من مطمئن هستم که کار خلافی انجام نمی‌گیرد. وقتی در مورد مشکلات، خدمت امام توضیح دادم ایشان گفتند توکل به خدا کن و اینها مسائلی نیست».

رأی اعتماد مجلس به آیت‌الله ری‌شهری، او را اولین وزیر اطلاعات کشور کرد، آغاز به کار دشوار و نابسامانی که مسئولیت‌های بسیار سنگینی در پی داشت. وقتی او این مسئولیت را بر عهده گرفت در کتاب خاطرات خود نوشت: «اکنون من هستم و وزارتخانه‌ای که برابر توطئه‌های پیچیده ضد انقلاب داخلی و دشمنان خارجی نه تشکیلات دارد، نه نیرو، نه اسناد و امکانات مورد نیاز و نه بودجه. در یک جمله وزارتخانه‌ای که یک نام و یک وزیری که در برابر کوهی از مشکلات و انتظارات قرار داشت».

ری‌شهری هدایت وزارت اطلاعات را در شرایطی تحویل گرفت که با ابهاماتی در زمینه متمرکز کردن نهاد انتظامی اطلاعاتی مواجه بود و تمایلات سیاسی مختلف، ضعف ابزارهای قانونی و همچنین ضعف جایگاه تشکیلاتی او را با مشکلات زیادی مواجه کرده بود، اما با این وجود توانست در زمان کوتاهی با حمایت‌های امام خمینی و در سایه اعتماد مردم و مسئولان، این نهاد حساس و تازه تأسیس را ساماندهی کند. علاوه بر اینها وزارت اطلاعات در ابتدای راه، از امکانات ابتدایی لازم بی‌بهره بود و تنها چیزی که در دست داشت انباری از کاغذها و اسناد رژیم پهلوی بود، اما زودتر از انتظارها توانست با ایفای نقش حیاتی، ناامنی‌های ایجاد شده آن روزها را سرکوب کند.

سیاسیت‌ورزان جایی در وزارت اطلاعات ندارد

اولین وزیر اطلاعات، زمانی موفق به ساماندهی این وزارتخانه شد که سازمان منافقین تلاش می‌کرد با ترورهای کور و بمب‌گذاری‌های پی‌درپی در کشور ناامنی ایجاد کند. در همین شرایط بحرانی، وزارت اطلاعات ضمن رسیدگی به پرونده‌های چندوجهی و پرالتهاب، درگیر اقداماتی همچون تهیه مکان، نیرو و امکانات نیز بود.

یکی از اقدامات ابتدایی و مهم ری‌شهری در آغاز به کار وزارت اطلاعات، تحریم حضور نیروهای سیاسی در این نهاد بود. او در این باره نقل می‌کند: «بهره‌گیری از عنصر تعهد شرعی عامل فوق العاده مؤثری برای پیشگیری از سوءاستفاده جریان‌های سیاسی از وزارت اطلاعات بود. از این رو اینجانب در مناسبت‌های مختلف مکرراً تأکید می‌کردم که حضور نیروهایی که وابستگی سیاسی دارند در این وزارتخانه مشروع نیست و حقوقی که دریافت می‌کنند حرام است.»

چندماه بعد از آغاز به کار ری‌شهری ملاقاتی حضوری به درخواست وزیر اطلاعات میان امام و کارگزاران ارشد شکل گرفت. امام خمینی در این دیدار گفتند: تمام کسانی که در این وزارتخانه هستند باید در هیچ گروه و حزبی نباشند. وابستگی به گروه‌ها، وابستگی فکری و عملی می‌آورد و این با کار شما منافات دارد. باید همه شما بی طرف باشید. دشمنی، دوستی و آشنایی و غریبی در کار نباشد.

امام همچنین در این دیدار تأکید کردند: باید افراد اطلاعات مستقل، منظم و متقی باشند. من امیدوارم شما هم همین طور باشید. مبادا به خاطر تند اندیشی یک بیچاره ای بی جهت گرفتار شود. در مورد زندانیانی که اسامی آنها به آقای ری شهری داده می‌شود، زودتر اقدام کنید که کسی بیخود در زندان نماند. البته دقت در امور برای شما بسیار لازم است. چرا که با امثال منافقین و گروه‌های دیگر سر و کار دارید.

به هرحال آیت الله ری‌شهری در زمان تصدی خود در دستگاه اطلاعاتی کشور هم خدمات ارزنده‌ای برای مردم و انقلاب انجام داد و این خدمات در کارنامه او ثبت و ضبط شده است.