اهمیت فارابی برای ما در چیست؟/زمان برگزاری اولین‌کنگره بزرگداشت

به گزارش خبرنگار مهر، نشست خبری نخستین کنگره جهانی «فارابی؛ فرهنگ و تمدن اسلامی»، پیش از ظهر امروز یکشنبه ۲۵ اردیبهشت ماه با حضور حجت الاسلام والمسلمین رضا غلامی رئیس مرکز مطالعات فرهنگ و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و رئیس کنگره، رضا ماحوزی دبیر علمی کنگره، حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا رئیس شورای علمی کنگره در سالن اجتماعات مرکز مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برگزار شد.

حجت الاسلام والمسلمین رضا غلامی رئیس مرکز مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با اشاره به شخصیت فارابی گفت: فارابی یکی از بزرگ‌ترین اندیشمندان مسلمان و ایرانی است که جهان پس از ارسطو، او را به عنوان معلم دوم می‌شناسد؛ فارابی را بیش از همه به عنوان فیلسوف معرفی می‌کنند اما فلسفه در نگاه فلاسفه متقدم، چنان قلمروی وسیعی دارد که اکثر علوم را در دل خود جا می‌دهد؛ مضاف بر اینکه خود فارابی فلسفه را از سایر فلاسفه بزرگ مانند ارسطو فراگیرتر می‌دانسته است.

وی افزود: فارابی توأمان یک فیلسوف و دانشمند جامع است و در بسیاری از عرصه‌های علمیِ مهم عصر خود، قطعاً صاحب نظر درجه یک محسوب می‌شود. از فلسفه، منطق و معرفت شناسی تا دین شناسی و عرفان؛ از انسان شناسی تا فلسفه اخلاق؛ از جامعه شناسی بالمعنی الاعم تا فلسفه سیاسی و حقوق؛ از موسیقی تا زیست شناسی به معنای سنتی و غیره.

رئیس کنگره جهانی «فارابی؛ فرهنگ و تمدن اسلامی» گفت: طبیعی است که همه افکار و آثار فارابی در یک تراز نیستند ولی واقعیت این است که فارابی در ساحت طبقه بندی علوم، نشان می‌دهد که اشراف فارابی به عرصه‌های متنوع علمی و خصوصاً کلان‌نگری و کل‌نگری‌اش به علم، تقریباً در میان اندیشمندان مسلمان و حتی بسیاری از غیر مسلمان‌ها، فوق العاده است، هر چند توجه داریم که آرای فلسفی، اجتماعی و سیاسی فارابی چه در عصر خود و چه پس از آن، فراتر از جنبه فوق‌العادگی، نوعی شاهکار به شمار می‌آید.

وی ادامه داد: برخی از اندیشمندان غربی هم اذعان دارند که اگر فارابی نبود، خط فلسفه‌های کلاسیک یونان باستان به ویژه فلسفه افلاطون و ارسطو به درستی شناخته نمی‌شد به طوری که شناخت افلاطون و ارسطو و تمایزبخشی صحیح میان آرا ای ندو، نه فقط در عالم اسلامی، بلکه در جهان غرب، مدیون فارابی است.

حجت الاسلام والمسلمین غلامی گفت: در میان مسلمان‌ها و خیلی از غیر مسلمان‌ها، فارابی به درستی به عنوان مؤسس فلسفه اسلامی و پدر علم منطق شناخته می‌شود؛ این به معنای نفی تلاش سایر متفکران مسلمان مانند کندی در تأسیس فلسفه اسلامی نیست، اما واقعیت این است که فلسفه اسلامی با زحمات فارابی، نظام نسبی و سپس عینیت یافت و مهم‌تر از همه، مرز خود را تا حدی با فلسفه یونان بازشناخت. البته فارابی در تسلط و رویکرد جامع و شبه سیستماتیک به اندیشه‌های زیربنایی دینی هم در عصر خود نظیر ندارد و چه بسا باید گفت که فارابی مؤسس فلسفه اسلامی است چراکه مسائل فلسفی را با الهام از آموزه‌های وحیانی اسلام و با بهره گیری از پنجره‌های بی بدیلی که اسلام در ساحت هستی شناسی مقابل فلسفه باز می‌کند، بسط و عمق داد.

در میان مسلمان‌ها و خیلی از غیر مسلمان‌ها، فارابی به درستی به عنوان مؤسس فلسفه اسلامی و پدر علم منطق شناخته می‌شود؛ این به معنای نفی تلاش سایر متفکران مسلمان مانند کندی در تأسیس فلسفه اسلامی نیست، اما واقعیت این است که فلسفه اسلامی با زحمات فارابی، نظام نسبی و سپس عینیت یافتوی افزود: تسلط فارابی بر آرا فلاسفه بزرگ یونان باستان موجب شده تا برخی تصور کنند فارابی مفسر اندیشه‌های تفکر کلاسیک یونان باستان است؛ درحالی که اندیشه فارابی مثلاً در نظریه مشهور مدینه فاضله او، گرچه مرزهای مشترکی با برخی بزرگان فلسفه یونانی از جمله افلاطون دارد اما بدون تردید تقلید از آنها به شمار نمی‌رود. پس تاکید می‌کنم که فارابی ابایی از بهره گیری از دستاوردهای فلسفی یونان باستان ندارد اما خود قطعاً در جایگاه یک مبدع قرار دارد.

رئیس کنگره جهانی «فارابی؛ فرهنگ و تمدن اسلامی» گفت: فارابی در عین حال که فیلسوف است، یک عالم بزرگ اسلامی هم است و شکی نیست که فارابی به عنوان کسی که بخش اصلی زندگی‌اش در دوران غیبت صغرا سپری شده و حیات او نسبت به سایر حکمای بزرگ اسلامی، تقرّب بیشتری با عصر وحی و عصر عصمت دارد، قرآن و تعالیم نورانی اهل بیت (ع) در شکل گیری، سامان‌یابی و اوج‌گیری اندیشه‌های فارابی نقشی کلیدی و منحصربه فرد داشته است.

وی ادامه داد: مهم این است که نمی‌توان نقش و سهم قابل توجه فارابی را در فرایند شکل گیری و تکامل تمدن شکوهمند اسلامی در قرن چهار و پنج هجری قمری نادیده گرفت. جدای از سهم بی نظیر فارابی در تأسیس فلسفه اسلامی، آن هم به عنوان یک نظم فکری خاص، و یا نظریات او در ساحت فلسفه سیاسی، و حتی برخی آثار فارابی در علوم طبیعی، به نظر می‌رسد، یکی از عرصه‌هایی که هنوز از فارابی پرده برداری نشده، معماری اولیه علوم انسانیِ اسلامی توسط اوست.

حجت الاسلام غلامی گفت: فارابی با برداشت درست از نقش ذاتی دین در ترسیم سعادت حقیقی در دو بُعد فردی و اجتماعی، یا به تعبیری ساخت مدینه فاضله، و سپس دستگیری از انسان برای تقرب به این مدینه فاضله، طبقات زیرین علوم انسانی اسلامی را در آن عصر به خوبی ترسیم کرده است و شاید دلیل آنکه فلسفه سیاسی فارابی بسیار بهتر بروز و ظهور یافته و توجه بسیاری از محققان را به خود جلب کرده است، به همین نقش آشکار و پنهانِ تفکر ژرف اجتماعی فارابی و سعی او در مهندسی اولیه پایه‌های علوم انسانی و اجتماعی بر اساس بنیان‌های تفکر اسلامی بر می‌گردد. جدای از هوش و نبوغ مثال زدنی فارابی، یکی از ویژگی‌های فارابی، خردورزی آزاد یا آزاداندیشی او در مواجهه با معرفت دینی است که با ایمان‌مندی او به دین جمع شده است. این آزاداندیشی سبب شده تا بسیاری از افکار موهوم، موهن و خرافی از ساحت معرفت دینی فارابی بیرون رانده شود.

وی افزود: یکی دیگر از ویژگی‌های آرا و افکار فارابی در ساحت فلسفه سیاسی (که من قصد دارم در این نشست خبری روی آن تاکید کنم) و آنچه موجب شده بین ما در این دوران و فارابی مناسبات قابل توجهی برقرار شود، امتداد اندیشه سیاسی فارابی تا ملاصدرا و سپس امام خمینی است. یعنی معماری انقلاب اسلامی و پایه گذاری نظام اسلامی بر اساس تئوری اسلام سیاسی و ولایت فقیه توسط امام خمینی را نمی‌تواند بی تأثیر از فلسفه سیاسیِ پیشرو فارابی و چشم اندازی که او برای جامعه مدنی، اسلامی ارائه کرده است در نظر گرفت و جالب اینکه این تأثیر گذاری همچنان وجود دارد.

رئیس کنگره جهانی «فارابی؛ فرهنگ و تمدن اسلامی» گفت: پس از گذشت تقریباً یازده قرن از درگذشت فارابی، و اعتراف بسیاری از صاحب نظران برجسته مبنی بر اینکه هنوز اندیشمندی با این حد از عمق و جامعیت در عالم اسلامی ظهور نکرده است، بسیاری از آرا و اندیشه‌های فارابی همچنان در ایران و جهان اسلام، مورد بررسی‌های علمی همه جانبه و ژرف نگر قرار نگرفته است. حتی متأسفانه باید گفت، مانند سایر اندیشمندان ایرانی یا مسلمان، آن میزان که محققان غیر ایرانی و غیر مسلمان بر روی آثار و اندیشه‌های فارابی کار کرده اند، محققان ایرانی و مسلمان کار نکرده اند.

وی ادامه داد: بر اساس گزارشی که دارم، پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، برای یک بار همایشی به منظور بررسی افکار و آرا فارابی برگزار شده، اما پس از آن تا الان، جز برخی اقدامات کوچک و پراکنده، کار عظیمی برای بررسی اندیشه‌های فارابی شکل نگرفته و تقریباً فارابی شناسی به معنای مصطلح، با مهجوریت روبرو بوده است.
همه اینها موجب شد که مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری که این افتخار را داشته و دارد که از سال ۱۳۸۶ مؤسس و متولی جشنواره بین المللی فارابی (به مثابه معتبرترین جشنواره علمی علوم‌انسانی و اسلامی در جهان اسلام) باشد، به فکر برگزاری یک کنگره بزرگ و جهانی برای بازشناسی اندیشه‌های مترقی فارابی بیفتد و به آرزوی خیلی از فارابی شناسان و فارابی دوستان طی دهه‌های اخیر، جامعه عمل بپوشاند.

حجت الاسلام غلامی گفت: ما در این کنگره پیش از هر چیز، تلاش خواهیم کرد اندیشه‌های پراکنده فارابی را از دل نسخه‌های گوناگون جمع کرده و و به آن انسجام بیشتری ببخشیم، سپس تصویر واضح‌تر و عمیق‌تر از افکار فارابی ارائه کنیم؛ در عین حال، نگاه به آینده علوم و فرهنگ و تمدن اسلامی و گسترش ابتکارات علمی و تمدنی از دریچه اندیشه‌های پیشروی فارابی، گام مهم‌تر و اساسی‌تری است که در این کنگره به دنبال آن می‌باشیم. با این وصف، می‌توان گفت که این کنگره به اندیشه‌های فارابی صرفاً از منظر تاریخی نمی‌نگرد بلکه بخشی از افکار فارابی را در جهت مواجهه با آینده تمدن و علوم اسلامی پویا و راهگشا تلقی نموده و امتداد آن را در ساحت‌های گوناگون نیز در نظر دارد.

احتمال برگزاری کنگره فارابی، نیمه اول اسفندماه است

در ادامه رضا ماحوزی دبیر علمی کنگره جهانی فارابی و فرهنگ و تمدن اسلامی گفت: کنگره جهانی فارابی و فرهنگ و تمدن اسلامی به اهتمام مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی و دبیرخانه جشنواره بین المللی فارابی براساس پیش بینی‌های انجام شده نیمه اول اسفندماه برگزار خواهد شد.

وی افزود: فارابی یکی از چهره‌های درخشان عقلانیت و خرد بشری است که در تمدن اسلامی بالیده و پرچم دار گفتگوهای بینافرهنگی و صلح خردمندان و حکیمان و همچنین پایه گذر دانشی مسئله محور در جهان اسلام به نام حکمت اسلامی است.

اهمیت فارابی برای ما نه صرفاً از وجه تاریخی و تمدنی که خود بسیار ارزشمند است بلکه بیش از آن، به لحاظ مضامین و سخن‌ها و درس‌هایی است که می‌تواند برای جهان معاصر داشته باشد. فارابی نظریه منسجم سیاسی و اجتماعی خود را در متن نظریه‌ای بزرگ‌تر و منسجم‌تر مابعدالطبیعی که در برگیرنده شئون انسان شناختی، جهان شناختی و خداشناختی است مطرح کرده استدبیر علمی کنگره جهانی فارابی و فرهنگ و تمدن اسلامی گفت: اهمیت فارابی برای ما نه صرفاً از وجه تاریخی و تمدنی که خود بسیار ارزشمند است بلکه بیش از آن، به لحاظ مضامین و سخن‌ها و درس‌هایی است که می‌تواند برای جهان معاصر داشته باشد. فارابی نظریه منسجم سیاسی و اجتماعی خود را در متن نظریه‌ای بزرگ‌تر و منسجم‌تر مابعدالطبیعی که در برگیرنده شئون انسان شناختی، جهان شناختی و خداشناختی است مطرح کرده است. بدین معنا که تز سیاسی و اجتماعی او نه یک تز تک بعدی و حتی چند بعدی، بلکه تزی شبکه‌ای است که هر صاحب خرد و هر متفکر و متأملی، حین مطالعه و تعمق در باب آن می‌تواند روابط رفت و برگشتی آن با ده‌ها موضوع نزدیک و دور معرفتی و وجودی را بیابد و فهم کند. این سخن در باب دیگر نظریات وی در زبان شناسی، اخلاق، مدیریت، زیبایی و هنر، ریاضیات و هندسه و غیره نیز صادق است.

وی ادامه داد: این خصیصه، اندیشه‌های فارابی را به مثابه الگویی معرفتی و دانشی برمی‌آورد که برای دنیای معاصر بسیار آموزنده و حاوی مضامین جدی و قابل تأمل است. ده‌ها و صدها موضوع تخصصی اما جدا جدا و پاره پاره حیات بشری که تحت عنوان علوم انسانی روزگار ما در دپارتمان‌ها و دانشکده‌ها و محافل آموزش عالی جهان بررسی می‌شوند می‌توانند با الگوی فارابی وارد گفتگوهایی عمیق و جان‌دار شوند؛ درست همان‌گونه که خود فارابی با اقطاب و پیشینیان خویش در جای جای عالم با فرهنگ‌ها و زبان‌ها و دین‌های مختلف گفتگو کرده و خویشتن را در آثار و اندیشه‌ها و حیات عملی خود به مثابه فیلسوف گفتگو و فرهنگ و صلح معرفی کرده است.

ماحوزی گفت: ما در اولین کنگره جهانی فارابی و فرهنگ و تمدن اسلامی، ضمن بازخوانی اندیشه‌های این حکیم وارسته و پرهیزکار در معنای راستین کلمه، تلاش داریم از عینک موضوعات و مسائل جهان معاصر، خاصه پرسش‌های مطرح در رشته‌های آکادمیک حوزه علوم انسانی، فارابی را به زمانه خویش آوریم و با او گفتگوهایی نغز و عالمانه داشته باشیم؛ گفتگوهایی که درواقع تحقق خواسته و منش شخص فارابی در متن حوزه تمدن خراسان و ایران فرهنگی است. فارابی خود در متن تمدن گفتگومدار خراسانی نضج یافت و در همان تمدن بالید و رشد کرد. او فرزند راستین خراسان بزرگ و بارزترین نماد و شاخص فرهنگ خراسانی و پرچم دار گفتگوهای علمی و فرهنگی است. سفر وی از مرو تا مصر و به گفتگو درآوردن اندیشه‌های یونانی و مصری و ایرانی و هندی و بودایی و اسلامی و غیره، همان راهی است که امروزه ما باید در منش آکادمیک خویش موردنظر قرار دهیم؛ گفتگوهایی بین قدیم و جدید، گفتگوهایی میان رشته‌ای و گفتگوهایی صلح‌محور و فرهنگ دوست و خردپرور.

وی افزود: از تمامی فارابی شناسان داخلی و خارجی که بسیاری از آنها در کمیته علمی کنگره با ما همکاری خواهند داشت دعوت می‌کنیم ما را در تحقق اهداف و نیات فارابی حکیم و ما، که او را معلم ثانی گفتگو و خردمندی می‌شناسیم، یاری کنند و مقالات تحقیقی خود را با هدف تحقق نیات موردنظر این کنگره شامل بازخوانی تطبیقی اندیشه‌های فلسفی و اجتماعی فارابی، برقرای پیوند آکادمیک بین فارابی شناسان جهان، احیای مواریث و اندیشه‌های فرهنگی و تمدنی پارسی- اسلامی و امکان‌سنجی میان‌رشته‌ای بررسی اندیشه‌های فارابی با علوم انسانی معاصر و مسائل روز ذیل محورهای همایش تا زمان اعلام شده در پوستر کنگره (چکیده مقالات تا پایان مردادماه ۱۴۰۱ و اصل مقالات تا پایان آذر ماه) به رایانامه (ایمیل) کنگره به آدرس [email protected] ارسال کنند.

دبیر علمی کنگره جهانی فارابی و فرهنگ و تمدن اسلامی گفت: کارگروه‌های علمی کنگره شامل فارابی و تاریخ فلسفه، مابعدالطبیعه و حکمت نظری، حکمت عملی
علوم و شاخه‌های آن، زبان و هویت، گفتگوهای فرهنگ‌ها، دین و هنر، فارابی و تمدن اسلامی است.

وی ادامه داد: امیدواریم این کنگره با مشارکت دانشگاه‌ها و مراکز فارابی پژوه بین المللی در نیمه اول اسفندماه سال جاری برگزار شود. به این منظور نشست‌هایی تخصصی قبل از کنگره نیز برگزار خواهد شد و از ظرفیت‌های ۱۵ گروه بخش داخلی جشنواره بین المللی فارابی نیز برای گفتگوهای آکادمیک تحت عنوان «فارابی و گفت وگوهای قدیم و جدید» استفاده خواهیم کرد.

فارابی یک فرد نیست، بلکه در امتداد تاریخ اندیشه جهان اسلام است

در ادامه حجت الاسلام والمسلمین حمید پارسانیا رئیس شورای علمی کنگره نیز در ادامه این نشست که به صورت آنلاین در آن حضور داشت، گفت: فارابی در جایگاه تاریخی و جغرافیایی مهمی قرار گرفته بود زیرا در دورانی که عقلانیت بشری با آنچه که در جهان اسلام در آغاز قرن سوم و چهارم نضج گرفته بود، حضور داشت. وی در بغداد اساتید بزرگی را دیده و علوم عقلی و نقلی و فلسفه را نزد آنها فرا گرفته بود. وی همچنین شاهد مناظرات علمی و معرفتی بین جریان‌های مختلف فکری بوده و ناظر بر آنها آثاری را خلق کرده است.

وی با اشاره به اینکه فارابی گزیده نویس است، افزود: برخی از آثار او نقاط عطفی را در تاریخ اندیشه ایجاد کرده است و نگاه جامعی به مدل‌های عقلانیت و نسبت‌های علوم با یکدیگر داشته است. وی هم به آیات و روایات و هم به میراث عقلی تاریخ بشریت نظر داشته است.

پارسانیا با بیان اینکه جهان اسلام امروز به شدت نیازمند وقوف به میراث تاریخی خود و افرادی مانند فارابی که در معرض مواجهه جریان‌های فکری مختلف بوده است، دارد، گفت: خصوصیت برجسته فارابی خلاقیت اوست ضمن اینکه معرفت علمی، عقل، عقلانیت، وحی و شهود را پاس می‌دارد و در نسبت این امور با معرفت عقلی نوآوری دارد.

وی متافیزیک و هستی شناسی را در قله معرفتی فارابی عنوان کرد و گفت: فارابی علاوه بر اینکه به جایگاه عقل و معرفت علمی توجه دارد اما فقه را خودِ علوم انسانی می‌داند. شجاعت و درایت و معرفت و تسلط او به حوزه‌های معرفتی موضوعاتی نیستند که بتوان از کنار آن به راحتی عبور کرد.

رئیس شورای علمی کنگره با بیان اینکه فارابی صرفاً یک فرد نیست، بلکه در امتداد تاریخ اندیشه بشری و جهان اسلام قرار می‌گیرد، گفت: امتداد فارابی در جریان فلسفی و عقلی جهان اسلام در ابن سینا، شیخ اشراق، صدرالمتالهین و علامه طباطبایی قابل مشاهده است.

وی فارابی را در جغرافیای جهان اسلام و ایران دارای جایگاه مهم و هویت بخش دانست و گفت: اگرچه به موازات فارابی جریان‌های فکری دیگری وجود داشته است اما امتزاج و جامعیتی که بین عقل و نقل در اندیشه فارابی وجود دارد، بین آنها نیست. فارابی در حوزه علوم اجتماعی و علوم انسانی ورود بسیاری دارد. او گزیده نویس است اما تفصیلی ترین آثار او در حوزه مسائل فرهنگی و اجتماعی مانند آرای اهل مدینه فاضله است.

در حاشیه این نشست خبری، تالار اجتماعات مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی به نام «ابونصر محمد فارابی» نامگذاری شد و از تابلوی تمثال فارابی نیز رونمایی به عمل آمد.