مؤمنان حُسن فعلی و فاعلی دارند/ دنیا، زندان مؤمن و بهشت کافر است

به گزارش خبرگزاری مهر، نود و هفتمین جلسه گروه علمی فلسفه اخلاق مجمع عالی حکمت اسلامی با موضوع لذت برتر (اثبات برتری لذت در مکتب اخلاقی اسلام نسبت به لذات مکاتب لذت گرا و سودگرا) با ارائه حجت الاسلام دکتر جمال سروش برگزار شد.

در ادامه گزارشی کوتاه از این نشست را با هم می خوانیم:

به طور کلی می توان لذات را به دو دسته دنیوی و اخروی و هر یک را به مادی و معنوی تقسیم کرد. لذاتی که برای فرد مؤمن طبق ملاک فعل اخلاقی (قرب اختیاری به خدا) حاصل می شود در هر سه قسم (دنیوی معنوی، اخروی مادی و اخروی معنوی) بر لذات حاصل در مکاتب لذت گرا برتری دارد و تنها می-ماند لذات دنیوی مادی که شاید (و نه حتما) مکاتب اخلاقی لذت گرا بر مکتب اخلاقی اسلام برتری داشته باشند؛ اما همین قسم هم از چند جهت می تواند بر لذات مکاتب لذت گرا و سودگرا برتری داشته باشد:

الف. از جهت تحت الشعاع لذات معنوی قرار گرفتن یعنی در دل آن واقع شدن: گفتیم که ولیّ خدا در همین دنیا گویی در بهشت است؛ آنگاه اگر به حسب شرایط مادی سختی هایی باشد آن سختی ها به خاطر اینکه در دل یک لذت معنوی قابل توجه است، خود را نشان نمی دهد و یا بسیار ناچیز نشان می دهد؛ به تعبیر دیگر مؤمن واقعی در دنیا با دو دسته از لذات و آلام سروکار دارد لذات معنوی نامحدود یا بسیار و لذات و آلام مادی و محدود؛ بدین سان برآیند آنها نامحدود یا بسیار است.

ب. از جهت اینکه خدا آن را می بیند و می پسندد، ولیّ خدا هم از جهت پسند خدا می پسند، لذا مصائب و آلام روز عاشورا چون در مقابل چشم خداست و مورد نظر اوست آسان و حتی رضایت بخش می شود. و جز زیبایی چیزی مشاهده نمی شود.

ج. جهت دیگر اینکه اگر در همان امور مادی دنیایی توصیه های اسلام رعایت شود باز آلام تقلیل یافته و لذائذ بیشتر می شود. مانند توصیه به اینکه انسان تا گرسنه نشده به سمت غذا نرود و تا سیر نشده دست از غذا بردارد؛ مشابه همین توصیه در مورد خواب و استراحت شده است.

د. آخرین جهت هم سنتی از سنت های الهی است که هر کس درصدد رضای خدا و آخرت باشد خداوند امور را برایش تسهیل می کند و هر که به دنبال هوای نفس و لذت جویی و طلب دنیا باشد امر دنیا را برایش سخت می کند. این نکته هم در آیات مورد اشاره است و هم در روایات.

آیه ۲۴ سوره طه می فرماید: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَهً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَهِ أَعْمی» هر کس از یاد من اعراض کند معشیعت تنگی برای او خواهد بود و روز قیامت کور محشورش می کنیم. آیه نمی فرماید کسی که از یاد خدا اعراض کند فقط از لذات معنوی بی بهره است؛ بلکه می فرماید حتی در معشیت دنیایش هم به سختی می افتد. بنابراین ممکن است ما اهل دنیا را در ظاهر متنعم به نعم ظاهری و لذت بخش ببینیم اما باطنشان قطعا این گونه نیست؛ بلکه سختی هایی دارند که اهل ایمان از آنها دورند؛ لذا قرآن درباره یاد خدا می فرماید: الا بذکر الله تطمئن القلوب (رعد/۲۸)؛ همانا دلها به یاد خدا آرام می گردد.

اما روایت: امام صادق(علیه السلام) می فرمایند: فَمَنْ طَلَبَ الْآخِرَهَ طَلَبَتْهُ الدُّنْیَا حَتَّی یَسْتَوْفِیَ مِنْهَا رِزْقَهُ وَ مَنْ طَلَبَ الدُّنْیَا طَلَبَتْهُ الْآخِرَهُ فَیَأْتِیهِ الْمَوْتُ فَیُفْسِدُ عَلَیْهِ دُنْیَاهُ‏ وَ آخِرَتَه. (الکافی (ط – الإسلامیه)، ج‏۱، ص: ۱۸)؛ هر کس در صدد آخرت باشد دنیا نیز به دنبال او خواهد بود تا اینکه رزقش تمام شود و هر کس در طلب دنیا باشد آخرت نیز به دنبال او خواهد بود پس مرگ او را فراگرفته و دنیا و آخرتش را تباه می کند.

بنابراین مؤمن اگر در مسیر شریعت و صراط مستقیم باشد تمام کارهای اختیاری بلکه حتی غیر اختیاریش لذت آفرین و لذت بخش است، یعنی به جایی می رسد که لذت همه زندگی اش را فرامی گیرد؛ چرا که همه کارهای اختیاریش اخلاقی اند؛ یعنی حسن فعلی و هم فاعلی دارد؛ و بدین وسیله به خدا نزدیک شده و از نزدیک شدن به وی لذت می برد و در این مسیر هر اتفاق غیر اختیاری هم برایش بیافتد، چون در نگاه توحیدی از طرف خدای حکیم برایش رقم خورده همه زیبا، دوست داشتنی و لذت بخش است.

بنابراین نه تنها آخرت مؤمن که دنیای او هم از دنیای غیر مؤمن لذیذتر و خواستنی تر است؛ و اگر در برخی روایات گفته شده است که دنیا، زندان مؤمن و بهشت کافر است از جهت مقایسه با آخرت های آن دو است نه مقایسه بین مؤمن و کافر در این دنیا؛ یعنی دنیای مؤمن در مقایسه با آخرتش مانند زندان و دنیای کافر در مقایسه با آخرتش مانند بهشت است.